Frans Kense
Datering van het voorwerp: 1961
De kruik en zeikers.
Wat er over de Tilburgse urinekruiken is geschreven is voor een deel fantasie, maar hoeveel ervan is fantasie? ‘Experts’ zijn het erover eens dat het nooit zo was dat de arbeiders ’s morgens naast het kruikje koffie een urinekruik meesjouwden naar de wollenstoffenfabrieken.
Al de bekende urinekruiken hebben eenzelfde vorm. Dikbuikig met toelopende hals en kleine opening (foto 1).Ze zouden geplaatst zijn onder het uiteinde van een ‘plasgoot’ tegen de muur in de fabriek. Om het verdampen van de urine tegen te gaan was de kleine opening nodig om een stop in te plaatsen.
Maar minder bekend is een andere urinekruik (foto 2), van 34 cm hoog met een opening van 12 cm.Deze kruik is in het bezit van mevrouw Sebregts en afkomstig van de BeKa-fabriek (1853-1968) aan St. Josephstraat, waar nu nog de schoorsteen van overeind staat. Mevrouw Sebregts vertelde daar over.
‘In 1951 ging ik bij BeKa werken. Op de weverij was meneer Otten de bedrijfsleider.
En daar stonden een stuk of tien kruiken. Ik zeg: waar zijn die voor? Hij zegt: voor de zèèk , daar pissen ze in. Ik zeg: bij ons zeggen ze plassen. En toen vertelde hij dat ze erin plasten voor het vollen, iedere wever had zijn eigen kruik. De kruiken waren inderdaad geel van binnen’
‘Ik heb daar gewerkt tot m’n trouwen in 1961 en bij het afscheid zeg ik tegen meneer Otten : ge zoudt me’n groot plezier doen. Hij: en dat is? Ik zeg: ik zou zo’n kruikezeikerskan willen hebben. Hij zegt: maar dat gaat zo maar niet, ze kosten twee kwartjes. Toen heb ik er een gekocht en die heb ik nog steeds.’
Voor zover bekend is het gebruik van urine in de wollenstoffenfabrieken in 1877 afgelopen. Dan is de urine vervangen door chemische stoffen, voor het wassen of verven en tenslotte ook voor het vollen. Maar het gebruik van de urinekruik was daarmee nog niet voorbij. Volgens deze informatie zou bij BeKa de urinekruik tot na de oorlog nog zijn gebruikt door de wevers op hun werk die moeilijk hun, vaak meerdere, getouwen konden stilzetten om even te plassen en waarbij de kruik zo een praktische oplossing bood.
Kruikenzeikerskruiken zijn dus nog aanzienlijk langer in gebruik geweest dan algemeen wordt verondersteld. Als er nu nog een echte kruikenzeiker gevonden zou kunnen worden om zijn ervaringen te vertellen!
Met dank aan Piet Sebregts
Foto 1: De bekende urinekruik in gebruik bij de wollenstoffenfabrieken. (RAT-064143)
Foto 2: Eén van de vele urinekruiken van BeKa, gekocht in 1961. (Foto Piet Sebregts)
