Familie Claveaux-van Ham

• Datering van de foto: Diverse dateringen
• Wie staan erop: Zie bijschriften

Uit het album van Jan Claveaux

Familiegegevens

Jan Claveaux werd in 1929 te Tilburg geboren als eerste kind van Pieter Claveaux en Lucia van Ham. Zijn vader verdiende de kost als loodgieter/koperslager bij de firma Boink-Meijer. “Meijer had een scheepswerf in Zaltbommel en daar heeft mijn grootvader altijd gewerkt”, vertelt Claveaux. “De sterke werd hij genoemd: hij kon in één slag de gloeiende klinkers in de scheepswand slaan. Wie de spijkers liet vallen, liet zijn knechtjes die bij laag water zoeken – daar komt ook die uitdrukking vandaan.”

Jan kreeg twee zusjes, Doortje en Riet. Na de lagere school – St. Denis in de Antoniusstraat – ging hij naar de kweekschool van de Fraters van Tilburg en trad vervolgens in 1946 zelf in. Frater Martiniano werd zijn kloosternaam, maar die gebruikt hij al lang niet meer.

Hij werkte in diverse functies in het onderwijs. Niet alleen in Nederland maar ook in Congo. Zijn vervroegd pensioen in 1989 betekende allerminst dat Claveaux het rustiger aan ging doen. Zo was hij een van de geestelijke vaders van Festival Mundial en werd tweemaal uitgezonden als internationaal waarnemer bij verkiezingen in Zuid-Afrika, respectievelijk Congo. Hij was lid van het COS (Centrum Ontwikkelingssamenwerking Tilburg en bestuurslid van de SSOT (Stichting Speciaal Onderwijs Tilburg).

Familieverhaal

Terug naar Congo

Acht jaar stond Jan Claveaux als frater Martiniano voor de klas in Zwolle alvorens hoofd van een school te worden in Utrecht. Die functie oefende hij echter niet lang uit want in 1958 werd hij door zijn congregatie naar Brussel gestuurd om zich op de ‘koloniale school’ voor te bereiden op de missie in Belgisch Congo.

In 1959 vertrok de missionaris naar Oost-Congo. Hij ging er aan de slag op een lerarenopleiding in Lubunda. Maar in de zomer van 1960 verklaarde Congo zich onafhankelijk en brak een strijd uit tussen drie leiders. “Het land viel in drie delen uiteen”, legt Claveaux uit. “Tsjombe had de leiding in Katanga, Kasavubu in de hoofdstad Kinshasa en Lumumba in het Noordoosten.”

Op zeker moment vielen troepen van Lumumba het dorpje Lubunda binnen. “Ze sloegen aan het plunderen en namen mij gevangen: ze zagen me aan voor een huurling van Tsjombe. Maar ik werd gespaard, want ze wilden een trofee en namen me mee naar Kindu, waar ook andere collega’s gevangen werden gehouden. Maar er waren daar soldaten van de UNO (nu de VN; red.) die zich ermee begonnen te bemoeien. Eén van hen, een lange Zweed, barstte op een gegeven moment los en begon de Congolezen uit te kafferen in perfect Swahili! Het bleek dat hij die taal als kind al geleerd had, zijn ouders waren zendelingen in Kenya…Kort erna werden we allemaal vrijgelaten.”

Afgeslacht

Claveaux kwam met een aantal confraters en zusters terecht in Kongolo en begon er les te geven op een kweekschool. Maar ook daar werd de situatie in de loop van 1961 steeds gevaarlijker. Om niet te zeggen levensgevaarlijk. “Op een gegeven moment ben ik daar weggegaan. Twintig paters, onder wie Walter Gillijns die ik nog kende van de studietijd in Brussel, zijn achtergebleven. Alle twintig zijn ze vermoord, hun lijken werden in de Congostroom gegooid en verslonden door krokodillen – zwarte nonnen werden verplicht om toe te kijken.”

Hij wijst naar een mooi schilderij aan de muur van zijn studiekamer waarop een woest stromende Congorivier te zien is. “Daar zijn ze vermoord, een leraar van het seminarie heeft die plek geschilderd en het mij cadeau gegeven.” Over de slachtpartij hoorde Claveaux overigens pas nadat hij kort voor de jaarwisseling 1961/2 veilig in Nederland was teruggekeerd. Op een toen gemaakte foto is te zien hoe blij en opgelucht zijn ouders waren.

Maar Jan Claveaux wilde weer naar Congo en ging datzelfde jaar nog terug. “Ik kwam helemaal aan de andere kant van het land te zitten, namelijk in Kananga. We zijn daar begonnen een handelsschool op te zetten: LEAO en MEAO.” Hij had er misschien nu nog gezeten als de omstandigheden niet opnieuw uiterst problematisch waren geworden in 1975. “Alle scholen werden genationaliseerd en wij werden het land uitgegooid.”

Gedesoriënteerd

“Ik was volkomen gedesoriënteerd”, vervolgt hij zijn relaas. “Dertien jaar lang hadden we helemaal geen moeilijkheden gehad en dan opeens zoiets. Mensen stonden te huilen toen ze afscheid van ons namen op het vliegveld – met lood in de schoenen ben ik teruggegaan naar Nederland.”

In zijn geboortestad vond hij emplooi als leraar Frans op de ‘Frater van Gemertschool’ en werkte er met plezier tot zijn 60ste. “Na mijn vervroegd pensioen ben ik me ondermeer bezig gaan houden met ontwikkelingssamenwerking en bewustwording, onder andere voor het COS en de Vastenactie. Samen met Hans van Vugt stond ik aan de basis van het Festival Mundial. Maar sinds het een popfestival geworden is, heb ik er niets meer mee.”

Toen in 2006 bekend werd dat er algemene verkiezingen gehouden zouden worden in Congo, meldde de inmiddels 77-jarige frater zich aan als internationaal waarnemer. “In 1994 had ik dat werk al eens gedaan in Zuid-Afrika toen Mandela aan de macht kwam. Wat de Congo betreft stelde ik één voorwaarde: dat ik waarnemer wilde zijn in dezelfde plaats als waar ik zelf gewerkt had.”

Na meer dan 30 jaar werd het een confronterend weerzien. “Het land was ontzettend verwaarloosd, na zes uur ’s avonds was het overal pikkedonker, er kwam nauwelijks water uit de kranen…. Maar aan de andere kant: oud-leerlingen vonden het geweldig om me terug te zien, zodat ik dacht: het is toch niet allemaal voor niks geweest.”1)

1) Jan Claveaux reisde in gezelschap van journalist Jeroen Stam. Die schreef een aardig verslag in zijn boekje ‘Muoyo wenu / Weerzien in Congo’ (Mensen met een missie, 2007).

Fotobijschriften

1. 'Vader, moeder en tante op de Waal, twee maanden voor mijn geboorte'. Foto februari 1929.

2. 'Knapenkoor van Karel Bodde: Driekoningenzingen'. Jan Claveaux is de geknielde knecht in het midden. 'Het jaar daarop was ik koning met baard.' Foto Van Beurden, 1941.

3. 'Kweekschool Goirle: 1e klas uitstapje Sparrenhof'. Foto 1943. 'Dit was één van de spelletjes van de jaarlijkse "Vlaamse kermis". Frater Sigismund noteert.'

4. Jan Claveaux als frater Martiniano voor de 'dubbelklas 3/4' in de Thomasschool te Zwolle. Foto 1956. 'Geboortegolf' schrijft hij erbij om die 'dubbelklas' te verklaren.

5. 'Aankomst in Kongolo. Dan nog 70 km naar Lubunda'. Daar ging Claveaux lesgeven op de onderwijzersopleiding. 'Achter mij stapt een dame van de Graal uit. Ze kwam uit de Bisschop Zwijsenstraat. Later nooit meer iets van haar gehoord.' Foto augustus 1959.

6. Frater Claveaux voor zijn 'brugklas' in Kananga. 'Ik geef hier les aan de hoogste klas: Afrikaanse geschiedenis. Niemand wil hierin les geven. Daarom heb ik het zelf gedaan - met enorm veel plezier al hoefde ik als directeur geen les te geven.' Foto 1963.

7. Jan Claveaux viert thuis zijn 50e verjaardag. Links zijn moeder. Foto 1979.

8 In het schooljaar 1980/1 gaf Jan Claveaux les aan de Mavo-2 groep van de Frater van Gemertschool te Tilburg. Die was toen gevestigd op de plek waar nu de Turkse moskee staat.

9 In 2006 ging Claveaux als waarnemer naar Congo in verband met de daar gehouden verkiezingen. In die hoedanigheid kwam hij weer terug op de plek waar hij vroeger als missionaris gewerkt had. Uiteraard bezocht hij ook zijn oude school. 'Hier de hoogste klas 'MEAO' !!', schrijft hij bij deze foto. 'De enige klas die 'les had'. Volkomen geënsceneerd. Ik leg uit dat ik de hoge bomen op het speelveld nog zelf geplant heb, 30 jaar geleden. Toen beschermden de gebouwen de bomen, nu beschermen de bomen de gebouwen, zei ik ze. Dat zijn je voorgangers en jullie. Ben zuinig op de schoo!!'. En hij wijst nog op zijn stropdas: 'Verplicht tenue, hè.' Foto Jeroen Stam.

10 Een pasfoto van Jan Claveaux uit 2010.

.