- Datering van het verhaal: 1944-2009
Edith Bartels, pas vier jaar oud en vermist...
Tijdens de wandeling in het kader van ons project "Theresia in de schijnwerpers" kwamen wij bij de panden aan de Lange Nieuwstraat 162 en 164. Hier vertelde Tjeu Cleutjens mij, in het kort, het aangrijpende verhaal van het vierjarige, joodse meisje, Edith Helena Bartels. Ik werd aangegrepen door deze korte mededeling. Op mijn verzoek stuurde Tjeu mij zijn verhaal. We volgen de speurtocht via het verhaal van Tjeu.
Een klein Monument
Een foto in de krant in de rubriek "Weerzien" waarin de herkomst van oude foto's wordt gezocht, heeft mij teruggebracht naar een oorlogsherinnering, die nog altijd bij me blijft. Deze keer een foto van de Joodse gemeente in Tilburg van vlak na de oorlog. Aanvankelijk komen er maar weinig reacties binnen, totdat enkele weken na de plaatsing van de foto, de dochter van Eli Bartels reageert.
Zij heeft haar vader herkend. Claire, zo heet zij, inmiddels 56 jaar, woont in Lichtenvoorde. Zij schrijft: "Mijn vader was altijd erg actief voor de Joodse gemeente Tilburg en hield de mensen bij elkaar door de diensten in de synagoge te zingen. Voor de oorlog woonden mijn ouders in de Lange Nieuwstraat 162, na de oorlog op nummer 164".
Een triest verhaal volgt.
Eli Bartels en zijn vrouw Annie Waaker verhuisden in 1937 van Amsterdam naar Tilburg. Het jonge joodse paar huurde een huis op het adres Lange Nieuwstraat 162. Daar werd in 1940 hun eerste kind Edith geboren.
Twee jaar later moesten ze onderduiken. Edith kwam terecht in Apeldoorn. Haar ouders zouden maar liefst op 28 verschillende onderduikadressen zitten voordat ze in Noord-Holland terecht kwamen waar ze tot de bevrijding zijn gebleven.
Zij wisten toen al dat hun dochtertje Edith verraden was en op transport gesteld naar Westerbork. Maar verder was niets bekend, zij was eigenlijk vermist.
Terug in Tilburg ontdekten haar ouders, dat het huis op nummer 162 ondertussen was ingepikt door NSB'ers. Maar ze konden op nummer 164 gaan wonen.
Claire vervolgt: "Toen ik mijn moeder later vroeg hoe ze naast die mensen kon blijven wonen, waarom ze niet verhuisd waren, antwoordde ze: "Stel dat Edith terugkomt en we wonen in een andere straat, dan kan ze ons niet terugvinden". Ja en eigenlijk is Edith nog steeds vermist. Het Internationale Rode Kruis is er nog altijd mee bezig".
Einde van dit verhaal van Claire.
Maar dan komt mijn verhaal. In de oorlog en ook de jaren daarna breide en naaide mijn moeder voor heel veel mensen. We hebben er goeie vrienden aan over gehouden. Ook moeder Bartels kwam regelmatig bij ons thuis als "klant" van mijn moeder en vertelde meer dan eens haar droevige verhaal over Edith.
Kort na de oorlog waren in het gezin Bartels hun zoon Bernard en dochter Claire geboren. Als ik het werk van mijn moeder in de Lange Nieuwstraat 164 moest gaan afleveren en de huiskamer binnenging, hing daar altijd een grote foto van Edith. Een mooie kleuter,ongeveer 2 jaar oud.
Moeder Bartels vertelde ook het verhaal, dat zij de verrader van Edith had opgespoord en thuis onverwachts had bezocht. Het meest tragische bij deze ontmoeting was, dat zij een huisvader aantrof met vrouw én kinderen; géén schurk, géén onmens, zoals zij wellicht had verwacht. Veel jaren gingen voorbij.
Dan verschijnt in mei 2002 het boek "Een leven gebroken", met alle oorlogsslachtoffers van de gemeente Tilburg. Ik ga onmiddellijk zoeken in de slachtofferlijst achterin. Waar staat Edith Bartels? Ik vind ze niet! Ik bel met een van de schrijvers van het boek, ambtenaar bij het archief van Tilburg en vertel mijn verhaal over Edith. Hij kijkt meteen de oude persoonskaarten na en ziet dat mijn verhaal klopt. Ook Edith hoort in dit boek thuis! Dat zijn we met elkaar eens.
Ik zie mijn kleindochter Imke (in 2002 net zo jong als Edith in 1942) samen met mijn kleinzoon Tom heel gelukkig spelen in de tuin vol zon en bloemen.
In mei 2003 verschijnt in "Tilburg", een tijdschrift voor geschiedenis, monumenten en cultuur, een aanvulling op "Het leven gebroken". Veertien nieuwe namen worden toegevoegd aan de slachtofferlijst. De eerste is Edith Helena Bartels, geboren op 30 juli 1940: "Onbekend waar en wanneer overleden."
De toevoeging luidt:
"Gedeporteerd en vernietigd"
Aan de lijst van vermisten dient te worden toegevoegd:
Edith Helena Bartels
Geboren 30 juli 1940, Tilburg.
Lange Nieuwstraat 162.
Onbekend waar en wanneer overleden.
Edith en haar ouders werden op 28 augustus 1942 opgeroepen voor deportatie, maar in Tilburg weer vrijgesteld tot 30 september 1942. Vervolgens dook het gezin onder op verschillende plaatsen. Na de bevrijding keerden haar ouders terug naar Tilburg. Van Edith ontbreekt ieder spoor. Zij is sedert november 1942 niet meer opgenomen geweest in een der Nederlandse persoonsregisters."
Bron:
Ad de Beer en Gerrit Kobes, Tilburg, tijdschrift voor geschiedenis, monumenten en cultuur. (Stichting tot Behoud van Tilburgs Cultuurgoed) jrg. 21, nr. 1(mei 2003), blz. 26.
Edith en haar ouders werden op 28 augustus 1942 opgeroepen voor deportatie, maar in Tilburg weer vrijgesteld tot 30 september 1942. Vervolgens dook het gezin onder op verschillende plaatsen. Na de bevrijding keerden haar ouders terug in Tilburg. Van Edith ontbreekt elk spoor. Zij is sedert november 1942 niet meer opgenomen geweest in een der Nederlandse persoonsregisters."
Ik heb het werk dat ik móest doen gedaan!
En dan in 2006 de krant met die foto en die reactie! Ik bel met Claire in Lichtenvoorde en vertel mijn verhaal van zestig jaar terug. "Het klopt allemaal", zegt zij en is blij dat ik bel. Haar broer Bernard woont al 31 jaar in Israël, is ook opa. Zijzelf is gelukkig getrouwd. Ze hebben twee vrolijke volwassen dochters. Maar nog altijd, is het Internationale Rode Kruis bezig met een zoektocht naar haar zusje Edith. Er komt veel boven water.
Brieven geschreven vlak na de oorlog door haar vader naar alle weeshuizen in Duitsland. "Je kon nooit weten," moet hij gedacht hebben. Een ambtenaar van het Rode Kruis heeft zich "in de goede zin van het woord", zegt Claire, vastgebeten in de speurtocht naar Edith.
Hij wil zelfs een boekje schrijven over haar, "als een klein monument voor mijn zusje!" Ik wilde mijn verhaal hier graag opschrijven, ook als een heel klein monument voor de Joodse kleuter Edith. Haar foto zie ik nog dikwijls, in gedachten, hangen in de huiskamer van de Lange Nieuwstraat 164.
Edith Helena Bartels niet langer onbekend kind nummer 54
In oktober 2006 jaar schreef Tjeu zijn verhaal in het Personeelsblad Gemeente Boxtel over de zoektocht naar het Joodse meisje Edith Bartels uit Tilburg, 4 jaar jong, die zonder haar ouders in Apeldoorn zat ondergedoken.
We laten Tjeu weer aan het woord: Edith werd in 1944 verraden en naar Westerbork gebracht, maar was in 2006 nog steeds vermist. Ik vond het heel mooi en goed, dat Medeia den Hartog zich het verhaal had aangetrokken en ook op zoek is gegaan naar Edith!
In het decembernummer van het personeelsblad van de gemeente Boxtel doet zij haar verhaal van haar zoektocht. "Aan de hand van de gegevens in het oorlogsarchief van het Rode Kruis zijn de lotgevallen van Edith gereconstrueerd. Het bleek dat Edith in Westerbork haar oom en tante terugvond. Samen met hen is ze op transport gesteld naar Theresiënstadt. Hoogstwaarschijnlijk is ze in 1944 in Auschwitz vermoord."
Tot zover Medeia en Tjeu vervolgt zijn verhaal
Op 18 december 2006, slechts een paar dagen voor het uitkomen van het personeelsblad geeft het programma Netwerk op de televisie het volledige verhaal van de zoektocht naar Edith door haar zusje Claire. Gekluisterd zit ik voor de televisie en zie de lange zoektocht van Claire langskomen.
Als " onbekend kind nummer 54" vindt zij Edith terug in de archieven van het Rode Kruis. Claire laat ons de foto's zien van Edith, waaronder de mooie grote foto, die boven het dressoir hing in de Lange Nieuwstraat 164 in Tilburg. "Mijn foto!".
Claire heeft ook nog het geboortebestek van Edith, een bijtring en een servetring. Zij ontdekt ook, dat op 21 augustus 1944 vanuit Velp, Edith naar Westerbork is gebracht en op 13 september 1944 met een transport van "onbekende kinderen" naar Theresiënstadt is vervoerd. Claire gaat naar het Holocaust Archief in Bad Arolsen in Duitsland waar maar liefst 50 miljoen gegevens over Joodse mensen zijn verzameld. Het is een schokkend moment als Claire de gegevens voor zich krijgt waaruit blijkt, dat Edith met een groot transport op 4 oktober 1944 van Theresiënstadt naar Auschwitz is gebracht en daar nog dezelfde dag vergast. "Nu hebben we een datum," zegt Claire. Onze televisie gaat uit.
Dezelfde avond heb ik nog contact met de man van Claire in Lichtenvoorde. Ik stuur Claire mijn verhaal en alle gegevens die ik over Edith verzameld heb. Voor me ligt de kerstkaart van Claire, een hele mooie, gedrukt in Israël.
Zij schrijft, "dat het hele zware emotionele dagen zijn geweest en dat ze enorm veel reacties heeft gehad op de uitzending van Netwerk."
Samen met haar broer Bernard, die al 35 jaar in Israël woont, zal zij naar Jeruzalem gaan,naar Jad Vashem om Edith officieel met een overlijdensdatum te laten registreren."Zo hopen we het te kunnen afsluiten."
Edith Bartels, géén onbekend kind meer met nummer 54.
Opgetekend door; Tjeu Cleutjens in de periode 2006-2009
Op 20 mei 2009, is dit verhaal overgedragen aan groep zeven van basisschool de "Stappen"
Zij geven op eind van het schooljaar het verhaal door aan de nieuwe groep zeven...
Op deze manier zal het verhaal bewaard blijven en telkens herlezen worden........
Met dank aan de familie Bartels.
Werkgroep; Theresia in de schijnwerpers....
Rien van der Heijden
Tilburg Wiki:
